Chân dung Trương Vĩnh Ký qua nét vẽ của con rể ông là Nguyễn Hữu Nhiêu

Tờ báo tiếng Việt đầu tiên

Tờ Courier de Saigon ngày 5-4-1865 đưa tin: "Trong tháng này sẽ ra số thứ nhứt một tờ báo in bằng tiếng An Nam thông thường. Dưới một hình thức thu hẹp, ấn bản sẽ gồm các tin tức ở thuộc địa, giá cả nhiều loại hàng và vài ý niệm hữu ích cho người bản xứ. Tờ báo sẽ ra hằng tháng và sẽ phát không trong các trường học để học sinh khá trong các làng mạc có thể đọc được...".

Thời điểm này, ông Trương Vĩnh Ký đang là hiệu trưởng Trường Bổn quốc (còn gọi là Trường Khải Tường, địa điểm nay là Trường Lê Quý Đôn, TP.HCM).

Không rõ ông có tham gia gì vào việc biên tập, viết cho báo hay không, nhưng chúng tôi tìm được một bài báo ký tên ông trong báo số 5 ra ngày 15-8-1865.

"Bà con ở trên Mọi (ý nói người dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên) đã lâu năm về có tới thăm, có nói chuyện lại về thói phép phong tục trên ấy. Nghe coi nó còn mọi rợ lắm, nó không có vua chúa gì, ở từ khúm từ sốc, khi có việc chi rầy rà cãi lẫy nhau thì đem tới người trưởng thọ hòa phú mà xử.

Tội vạ thì phạt bằng trâu rồi bắt nhau mà bán mọi cho nhau. Buôn bán cái chi cũng bằng trâu, một con trâu ước giá 5 quan (nên khi ta bắt vạ trâu là 5 quan cũng là bởi thói mọi nói đó mà ra).

Khi có dọn ăn uống thì bắt trâu vật ra, thui lửa rồi đem vào chấm nước tro mà ăn, còn rượu thì bằng lá với nếp chi không biết bỏ vào lu đậy lại để đó có uống thì lấy ống tre mà múc.

Trên ấy không có muối mà ăn, nhiều khi ăn lạt mà chịu, một tô muối lên đổi đặng 5-7 con trâu, thường hễ cái chi ít có thì hóa ra quý.

Vàng bạc ta đem lên thì nó không thèm, trâu ấy là tiền là bạc. Chuỗi cườm, thép sợi những đều quấy quấy làm vậy mà nó chịu hơn là tiền bạc.

Đất thì là của chung, ai muốn mở đâu mà cất nhà lập vườn trồng trạc thì mặc ý, không có tranh giành nhau. Đây ta nói sơ qua vậy một chút cho biết, đến sau ta sẽ nói chuyện cho dài hơn vì cũng là điều nên biết".

Trang nhất của tờ Gia Định Báo

Tổng biên tập người Việt đầu tiên

Bốn năm sau, ngày 16-9-1869, thống đốc Nam Kỳ G.Ohier ký quyết định số 189: "Kể từ hôm nay, việc biên tập tờ Gia Định Báo được giao phó cho ông Pétrus Trương Vĩnh Ký, người với tư cách là chánh tổng tài (nhiệm vụ tương đương tổng biên tập hiện nay) của tờ này, sẽ được lãnh một khoản lương hằng năm là 3.000 đồng quan Pháp.

Tờ báo tiếp tục ra mỗi tuần. Nó sẽ được chia ra làm hai phần: một phần chánh thức gồm các văn kiện, quyết định của ông thống đốc và nhà cầm quyền với tài liệu bằng tiếng Pháp do Nha nội vụ cung cấp và được ông Trương Vĩnh Ký dịch ra chữ quốc ngữ; phần khác không chánh thức sẽ gồm có những bài viết bổ ích và vui vẻ về những đề tài lịch sử, những sự kiện về luân lý, thời sự... để có thể đọc được trong các trường học bản xứ và khiến cho công chúng Việt Nam quan tâm đến".

Như vậy, Trương Vĩnh Ký chính là tổng biên tập người Việt đầu tiên trong lịch sử báo chí quốc ngữ Việt Nam.

Thời ông Trương Vĩnh Ký là chánh tổng tài, Gia Định Báo chỉ có thêm một số bài "sử việt", còn phần tin tức cũng như trước đó.

Song có lẽ ông là người đầu tiên kêu gọi cộng tác viên cho báo (đăng trên số 11 ra ngày 8-4-1870): "Lời cùng các thầy thông ngôn, ký lục, giáo tập... đặng hay: Nay việc làm Gia Định Báo tại Sài Gòn ở một chỗ nên không có lẽ mà biết các việc mới lạ các nơi trong sáu tỉnh mà làm cho thiên hạ coi; nên xin các thầy cứ mỗi tuần hay là nửa tháng hãy viết những chuyện mình biết tại chỗ, tại xứ mình ở như: ăn trộm, ăn cướp.

Bệnh hoạn, tai nạn. Sự rủi ro hùm tha, sấu bắt. Cháy chợ, cháy nhà; mùa màng thể nào. Tại sở nghề nào thạnh hơn...".

Ông cũng là người "nâng tầm" mục Tạp vụ của tờ báo này lên một bậc.

Trong số báo số 5 ra ngày 16-2-1870, ông viết: "Lưỡi không xương nhiều đường lắt léo. Cái lưỡi tuy là một phần thân thể rất nhỏ trong thân mình người ta, mà nó như là cái lái khiến cả chiếc thuyền đi xuôi đi ngược, đi bát đi cạy mặc ý nó.

Nó là cái đốm lửa nhỏ, đốt để cả rừng cháy tiêu ra tro. Sự lành sự dữ cũng đều bởi cái lưỡi mà ra. Cái lưỡi là thông ngôn lòng lo ý tưởng người ta. Có nói mới ra lời ăn tiếng nói, mà lời ăn tiếng nói làm ích cho người ta biết là chừng nào!...".

Bài báo cuối cùng của Trương Vĩnh Ký đăng trên tờ Nam Kỳ số 1 ngày 21-10-1897

Chủ bút tư nhân đầu tiên

Năm 1888, Trương Vĩnh Ký tự chủ trương ra tờ nguyệt san Thông Loại Khóa Trình, để trở thành "chủ báo tư nhân" đầu tiên trong lịch sử báo chí nước nhà. Thông Loại Khóa Trình là một tạp chí "văn học dân gian" với nhiều sưu tập văn thơ, câu đối, câu thai, câu hát... dân gian.

Trong tờ báo này, ông thể hiện rất rõ tinh thần của mình với nhiều bài viết về các nhân vật lịch sử có tài chống ngoại xâm của Việt Nam. Đầu tiên là Nguyễn Trãi, Lý Thường Kiệt, Mạc Đĩnh Chi rồi tới Châu Văn Tiếp, Phan Thanh Giản...

Và cao trào là những bài thơ của Bùi Hữu Nghĩa, một nhân vật quyết liệt chống Pháp, rồi những bài vè, bài hịch chống Tây như vè Khâm sai, rồi hịch của Nguyễn Tri Phương... Trong số tháng 2-1889, ông đăng bài Vị thuốc, không rõ tác giả, có những câu:

Cám thay loài "mộc tặc"
Giận bấy đàng "Vô gi"
Bạc tiền lũ nó "đương qui"
Vong ngãi quên ơn "bối mẫu"
"Quân tử" sao không biết xấu
"Nữ trinh" chẳng biết xét thân...

Chắc chắn chánh quyền Pháp không thể nào "chịu" thái độ này nên báo của ông không được ủng hộ và lần lần số bán ra không nhiều.

Thời điểm này, hầu hết những người biết chữ quốc ngữ và đọc báo đều là công chức trong bộ máy chánh quyền. Đến tháng 10-1889 thì tờ báo phải thông báo "đóng cửa".

**********

Kỳ tới: Bi kịch một cuộc đời

Người có công đầu với chữ quốc ngữ - Kỳ 2: Tiên phong phổ biến chữ quốc ngữ

TTO - Từ tháng 5-1862, ba tháng sau khi hạ đại đồn Chí Hòa, tướng Charner đã cho lập trường "dạy chữ An Nam" (chữ quốc ngữ) và chữ Pháp để đào tạo thông ngôn và đào tạo trẻ em Việt chuẩn bị cho bộ máy cai trị sau này.