Tên tuổi Giáo sư Trần Thanh Vân từ nhiều năm qua được gắn liền với bốn hoạt động: (1) Tổ chức Gặp gỡ Việt Nam (GGVN), (2) Trung tâm Quốc tế Khoa học và Giáo dục Liên ngành Quy Nhơn, có tên ICISE, (3) Học bổng giáo dục Vallet, và (4) Làng nuôi trẻ mồ côi SOS.

Nhưng có lẽ nổi bật và được dư luận biết nhiều nhất là hai hoạt động đầu. Hoạt động (2) là sự tiếp nối của hoạt động (1) đã bắt đầu từ năm 1993, kéo dài 25 năm nay, và từ 5 năm qua với cơ sở vật chất được xây dựng rất hiện đại. Những hoạt động ấy là sự tiếp nối của "ngọn lửa Moriond" được ông và hai đồng nghiệp Pháp tổ chức năm 1966 tại một ngôi làng hẻo lánh có tên Moriond trong dãy núi Alps.

Từ Gặp gỡ Moriond, GS. Vân đã thành lập thêm hai diễn đàn kết nối khác là Gặp gỡ Blois (1989) và Gặp gỡ Việt Nam (1993) làm "cầu nối không biên giới". Với bề dầy kinh nghiệm, ông là người có đầy đủ uy tín và năng lực để kêu gọi các nhà khoa học quốc tế tầm cỡ đặt chân đến Việt Nam, tại một vùng đất khó ai nghĩ đến là Quy Nhơn, nằm xa các trung tâm của các thành phố lớn. Ông có lý do cho chọn lựa này: các hoạt động khoa học được tập trung hơn và không bị phân tâm, giống như những trung tâm khoa học thường thấy trên thế giới.

Bất chấp lệnh cấm vận của Hoa Kỳ, các cuộc Gặp gỡ Việt Nam đầu tiên diễn ra với sự tham gia của nhiều nhà khoa học đến từ Mỹ, có cả J. Steinberger, người khám phá hạt hạ nguyên tử muon neutrino (1962). Lần I diễn ra cuối năm 1993 tại Bộ Quốc phòng, Hà Nội. Lần II vào tháng 10- 1995 sau tại Dinh Thống nhất, TP.HCM.

Đó cũng là lần có hiện tượng nhật thực toàn phần, sự kiện thu hút đông đảo nhà vật lý thế giới. Hơn 220 nhà khoa học đến từ 40 quốc gia đã tham sự hội nghị vật lý hạt và vật lý thiên văn trong Gặp gỡ Việt Nam II một cách nồng nhiệt và đầy hào hứng. Năm 1995 đó cũng là thời điểm rất nóng của ngành vật lý hạt, với cuộc truy tìm sôi nổi những hạt cuối cùng.

Những năm 1990 đáng nhớ đó, trong một lần trò chuyện với báo giới Việt Nam, ông đặt câu hỏi: "Tôi có thể nói, vào thời điểm này, Việt Nam đang dẫn đầu cả vùng Đông Nam Á về vật lý lý thuyết nói chung và vật lý cơ bản nói riêng. Vấn đề là làm sao để giữ được vị thế đó? Muốn có một đội bóng vô địch Đông Nam Á, chắc hẳn ta phải đầu tư cả triệu đô la. Vậy thì, tại sao ta đang có sẵn một "đội bóng" toán học và vật lý lý thuyết mạnh, đủ sức "ngang ngửa" với Hàn Quốc, mà ta lại không chịu đầu tư chút ít để nó giữ được vị thế hiện nay?".

Ông có câu trả lời của riêng mình. Với hoạt động của Hội Gặp gỡ Việt Nam, ông muốn kết nối lại chặt chẽ hơn cộng đồng khoa học gia Việt Nam đang sống rải rác ở hải ngoại: "Qua các tạp chí vật lý quốc tế, tôi thấy xuất hiện tên tuổi một số nhà vật lý trẻ người Việt làm việc rải rác khắp nơi: Hà Nội, Huế, TP.HCM và cả Moskva, Warsawa, Berlin, Geneva, Paris, New York, Chicago…. Tôi muốn các bạn trẻ ấy có dịp gặp gỡ nhau, đồng thời gặp gỡ các nhà vật lý lớn trên thế giới, nắm bắt những ý tưởng tiên phong để rồi từ đó có những công trình nổi bật, tăng thêm sự hiện diện của Việt Nam trong cộng đồng vật lý quốc tế".

Sau khi Trung tâm Quốc tế khoa học và Giáo dục liên ngành (ICISE) Quy Nhơn ra đời năm 2013, hoạt động của Gặp gỡ Việt Nam ngày càng mạnh mẽ. Hội nghị tháng 8 - 2018, năm kỷ niệm 25 năm hoạt động của Hội, có chủ đề " Những cánh cửa sổ của Vũ trụ" (Windows of the Universe) là một chương trình lớn hỗn hợp của hai ngành Vật lý hạt và Vật lý thiên văn/Vũ trụ học. Trước đó, GS Trần Thanh Vân, GS Jerome Friedman (giải Nobel 1990), và GS Đàm Thanh Sơn (Giải Dirac 2018) cùng gặp gỡ chuyện trò với 30 học sinh Việt Nam toàn quốc từng đoạt giải trong các kỳ thi Olympic quốc tế để truyền lửa và kinh nghiệm. Những trò chuyện quý giá như vậy giữa học sinh sinh viên Việt Nam với các học giả nước ngoài về sau diễn ra trong mọi kỳ Gặp gỡ Việt Nam.

Nhìn lại 25 năm, thông qua Gặp gỡ Việt Nam, hàng nghìn nhà khoa học quốc tế tầm cỡ đã đến với Việt Nam, và sẵn sàng đứng bên cạnh. Gặp gỡ Việt Nam đã truyền đi cảm hứng và thông điệp cho thế hệ nhà khoa học trẻ Việt Nam cũng như giới lãnh đạo, mở cánh cửa kết nối lớp người trẻ với thế giới, kích thích sự phát triển.

Đã có 35.000 suất học bổng Vallet được cấp, tiếp sức cho học sinh, sinh viên về tài chính, tạo ra cơ hội du học và kích thích phát triển giáo dục khoa học cho học sinh. Cung thiên văn được khai trương năm 2018 là sự cuốn hút lớn cho tuổi trẻ vào thế giới khoa học, để nhìn thấy khoa học là chìa khóa quyết định của sự phát triển mà mọi chính sách nhà nước phải đi theo.

Câu hỏi tự nhiên là: Sau 25 năm được Gặp gỡ VN tiếp sức, nền vật lý VN đã có những tăng tốc đáng kể nào để có thể nói sắp tới điểm "cất cánh" không? Đó là câu hỏi cho những ai thao thức. James Cronin, nhà vật lý hạt của Hoa Kỳ và giải Nobel 1980, từng đến VN rất nhiều lần, tâm sự tại một hội nghị của Gặp gỡ năm 2006: Việt Nam là một nước dân đông tới 84 triệu, đất rộng xấp xỉ Nhật Bản, Pháp, Anh…

Tại sao các bạn không mơ ước nước các bạn sẽ trở thành một cường quốc khoa học? Không nên cho rằng, đối với nước đang phát triển như Việt Nam, chỉ cần chú trọng nghiên cứu ứng dụng, chứ chưa cần tham gia nghiên cứu cơ bản. Các bạn nên nhớ rằng, khoa học cơ bản là một bộ phận quan trọng cấu thành văn hóa. Thiếu hiểu biết về khoa học cơ bản tức là thiếu đi một mảng lớn của văn hóa hiện đại ở trình độ cao."

TS Nguyễn Trọng Hiền, (Viện công nghệ California - Caltech, Mỹ) là một trong những nhân chứng của giây phút đó, buột miệng nói với ông: "Thật là cảm động!". Cronin đáp lại "Anh Hiền, tôi nói từng chữ với cả trái tim". Mười năm sau ông mất ở tuổi 84 và có lẽ ông vẫn nặng lòng với Việt Nam lúc ra đi.

Nhật Bản đầu thế kỷ 20 đã xây dựng xong các định chế phát triển nghiên cứu khoa học cơ bản, và có cả trăm nhà nghiên cứu trẻ - thế hệ thứ 3 của họ từ cuộc Minh Trị Duy tân 1868. Trong thập niên 1920, giới vật lý mới tiếp nhận chuyến thăm của ba nhà khoa học hàng đầu từ châu Âu: Albert Einstein (1922), Werner Heisenberg và Paul Dirac (1926).

Nhưng ngần ấy chuyến thăm đủ để kích thích giới vật lý trẻ tiến lên làm lịch sử, có những công trình khai phá để sau đó đem lại giải Nobel cho Nhật Bản (Yukawa Hideka năm 1949, và Shin'ichirō Tomonaga năm 1965). Họ là những nhà khoa học "home-made" 100% của Nhật Bản. Đất nước họ đã trở thành một trung tâm khoa học tỏa sáng tại châu Á.

Việt Nam trong 25 năm qua hưởng nhiều trận "mưa Nobel" và các tinh hoa thế giới đổ về, một hiện tượng độc nhất vô nhị ở vùng Đông Nam Á, như muốn tưới cho mảnh đất xanh tươi. Ngô Bảo Châu, Đàm Thanh Sơn, hai ngôi sao sáng chói của VN, xuất hiện từ những năm 2010.

Nhưng hai ông không xuất sắc từ Việt Nam, mà xuất sắc tại các quốc gia tiên tiến. Hai ông chứng minh trước thế giới và khu vực rằng Việt Nam có đầy đủ trí tuệ xuất sắc, và điều mà Việt Nam cần là một cơ chế xuất sắc tương ứng để phát triển.

Mà để có một sự phát triển đột biến, Việt Nam cần có thêm những điều kiện nội lực thuận lợi. GS Đàm Thanh Sơn, người đã từng tham dự nhiều lần các hội nghị của Gặp gỡ Việt Nam, có nhận xét trong mùa hè năm 2018: "Việt Nam vẫn còn cần rất nhiều trường đại học, viện nghiên cứu tầm cỡ quốc tế. Vì không có những viện nghiên cứu, trường đại học như thế cho giới trẻ làm khoa học thì hiện tượng chảy máu chất xám sẽ tiếp tục.

Trong một thời gian dài, nhiều người trong số chúng tôi đã nghĩ, tìm cách nâng cao chất lượng khoa học ở Việt Nam, chúng tôi hiểu rằng bài toán này là rất khó. Chúng tôi đang nhìn trung tâm ICISE như là một ví dụ chứng minh rằng có thể làm một cái gì thành công cho khoa học Việt Nam".

Bài toán rất khó này nằm ở đâu? Nói như GS Gerard ‘t Hooft - giải Nobel Vật lý hạt - rằng: "Những người châu Âu không phải thông minh hơn châu Á nhưng họ tò mò hơn, thích khám phá hơn, vì thế họ có nhiều phát minh hơn, quan trọng hơn là họ có tự do, tự do thể hiện quan điểm, tự do sáng tạo".

Và khoa học và giáo dục đại học cần được định chế hóa một cách hợp lý thì mới phát triển được. Trong lịch sử 900 năm của đại học đến nay, tất cả các nhà khoa học của đại học đều có vị trí xứng đáng theo tài năng của họ, và có đầy đủ điều kiện để sống và phát triển khoa học của mình, không phải "chạy xô" năm này qua năm khác để tồn tại rồi mất đi chức năng nghiên cứu và lãnh đạo khoa học đối với sinh viên, xã hội và quốc gia. Nếu họ không được kính trọng và ủng hộ, cái giá đắt mà quốc gia phải trả sẽ là sự phát triển kém cỏi và tụt hậu.

Tôi gặp lại ông và phu nhân tại một cuộc gặp mặt của Việt kiều tại TPHCM vài năm trước. Nhìn thấy ông bà sức yếu mà mà vẫn ngồi chăm chỉ lắng nghe các diễn giả trong suốt mấy ngày họp liền, tôi vô cùng xúc động. Đáng lẽ ông đã hưởng tuổi già yên ắng với con cháu, vì sao và vì ai mà ông bà vẫn cặm cụi lao động vất vả đến thế? Ông cần được sự tiếp sức mạnh mẽ, và ông rất trông mong một sự chung tay của những nhà giàu có hảo tâm của Việt Nam vì sự nghiệp lớn.

Trên đường vào hội trường, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã dừng lại rất lâu để thăm hỏi ông bà. Năm 2018, ông trở lại Quy Nhơn thăm ICISE. Một người bạn tôi, doanh nhân Tiêu Như Phương, sau nhiều ngày gặp ông và trò chuyện tại Quy Nhơn, đã quyết tâm cần làm một cuộc tiếp sức cho ông và ICISE. Cuối năm 2019, ICISE sẽ đón nhận một khách sạn bốn sao đường hoàng trong khuôn viên để giúp hoạt động được khép kín, tạo thêm xung lực cho sự phát triển của Trung tâm, thúc đẩy giấc mơ một thành phố khoa học tỏa sáng cả vùng đi thêm một bước trên đường hiện thực.

Một cuộc đời vì người khác, nói như Albert Einstein, thật là một cuộc đời đáng sống! Sợi chỉ xuyên suốt tất cả các hoạt động của ông bà là trái tim, lòng thương yêu của ông bà đối với con người và đất nước Việt Nam. Ông bà Trần Thanh Vân và Lê Kim Ngọc quả là những thiên thần của Việt Nam, không bao giờ biết mỏi cánh, muốn đánh thức tài năng Việt Nam và kêu gọi xã hội hãy dang tay tiếp sức, vì một Việt Nam phát triển. Chúng ta không thể tồn tại mà không phải là một cường quốc khoa học như di chúc của GS James Cronin.