Rằm tháng giêng sắp tới là vừa tròn 115 năm ngày mất, 189 năm ngày sinh của nhà thơ.

Nhà thơ Nguyễn Khuyến được sinh ra ở quê ngoại Văn Khế, xã Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định.

Nhưng năm 1843, ông theo bố mẹ về sống ở quê nội tại làng Vị Hạ (tục gọi là làng Và Hạ). Lúc đó, dân làng Vị Hạ có dựng một căn nhà đón cụ Nguyễn Tông Khởi - thân phụ nhà thơ - về quê dạy học tại vườn Bùi.

28 năm từ khi Nguyễn Khuyến theo gia đình về quê cho tới lúc ra làm quan vào năm 1871, đây là nơi gắn nhiều kỷ niệm vui buồn với ông.

Khi chưa đỗ đạt, còn túng bấn, năm 1861, nhà thơ phải bán bớt đi một phần diện tích để lấy tiền sinh sống. 

Trong bài Giễu mình chưa đỗ, ông viết: "Bốn khóa thi hương không đậu cả/ Một mảnh vườn hoang bán sạch rồi".

Năm 1874, mẹ ông mất tại Thanh Hóa - nơi ông đang làm quan ở đó. Nguyễn Khuyến đã đưa mẹ về quê, ông cũng ở vườn Bùi chịu tang ba năm.

Sống trong cảnh nước mất nhà tan, nhiều phong trào đấu tranh yêu nước bị dập tắt, năm 1884, Nguyễn Khuyến đã xin cáo quan về quê ở ẩn.

Lúc về quê, ông chuyển sang ở một khu đất khác ở nhưng vẫn là xứ vườn Bùi. Ông sống ở đây cho tới khi qua đời năm 1909.

Văn chương của Nguyễn Khuyến "nở rộ" nhất giai đoạn này. Hiện còn hơn 400 bài, gồm thơ, văn, câu đối bằng chữ Hán và chữ Nôm; đáng kể là Quế Sơn thi tập khoảng 200 bài thơ bằng chữ Hán.

Từ đường Nguyễn Khuyến hiện nay vốn là một phần trong khu nhà cũ mà nhà thơ đã sống thuộc làng Vị Hạ trước đây.

Sau khi Nguyễn Khuyến mất, phần mộ đặt ở cánh đồng Ngói, thôn Vị Hạ. Cải táng, con cháu đã đưa phần mộ đặt tại sườn phía bắc núi Phương Nhi (nay là thôn Ngô Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định).

Trước giờ lâm chung, nhà thơ đã làm bài thơ di chúc dặn gia đình làm tang ma đơn giản, không nên bày biện mà miệng thế trầm trồ. Cả đến chức phẩm cũng chỉ cần: "Biên vào mấy chữ trong bia/ Rằng: quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu".

Xem thêm không gian từ đường Nguyễn Khuyến

Nguyễn Khuyến: Cái nhìn không chỉ thời buổi ấy

Trong văn học VN, Nguyễn Khuyến là một hiện tượng đặc biệt. Ông vừa là nhà thơ trữ tình xuất sắc, vừa là nhà thơ trào phúng hàng đầu; vừa là một đại khoa triều quan vừa là một thôn dân thực thụ; vừa coi mọi chuyện trên đời như không có gì đáng bận tâm lại vừa mang trong lòng một mối ưu hoài năm canh nhỏ lệ.